روز جهانی تنوع فرهنگی و حفاظت از زبان‌ها

بيژن روحانی

اول خرداد برابر با بیست و یکم ماه می، مصادف با روز جهانی تنوع و گوناگونی فرهنگی است. از سال ٢٠٠٧ معاهده جهانی حفاظت و ترویج تنوع فرهنگی با به حد نصاب رسیدن کشورهای امضاء کننده آن به جریان افتاد و از این رو برای پاسداشت این معاهده روزی به نام روز جهانی تنوع و گوناگونی فرهنگی از سوی سازمان جهانی یونسکو اختصاص یافته است.

این معاهده جهانی «تفاوت» و «گوناگونی» فرهنگی را به عنوان یک خصوصیت انسانی به رسمیت شناخته و خواهان حفظ این تفاوت ها به‌عنوان ثروت و میراث فرهنگی مشترک تمام انسان‌هاست. این معاهده همچنین گوناگونی فرهنگی را باعث به وجود آمدن جهانی متنوع و غنی می‌داند که به گسترده شدن دامنه انتخاب‌های پیش روی انسان کمک می کند.

سازمان یونسکو بر این نکته تاکید می‌کند که اگر تنوع و تفاوت‌های فرهنگی در چارچوب دمکراسی، مدارا، عدالت اجتماعی و احترام متقابل میان اقوام و فرهنگ‌های مختلف قرار بگیرد، آنگاه عاملی مهم و حیاتی در راه صلح و امنیت محلی، ملی و جهانی خواهد بود.

سال ٢٠٠٨، سال جهانی زبان‌ها. عکس‌ها از: سایت سازمان جهانی یونسکو

از موارد مهم دیگر معاهده، هشدار نسبت به این نکته است که تنوع و تفاوت فرهنگی، از راه جریان آزاد اندیشه تقویت می‌شود و بنابراین همواره نیازمند تبادلات آزادانه و مداوم بین فرهنگ‌های گوناگون است.

اعلامیه جهانی یونسکو به‌طور مشخص تفاوت‌های زبانی را عاملی اساسی و بنیادین در تنوع فرهنگی می‌شناسد و بر نقش محوری آموزش در جهت حفاظت و ترویج گوناگونی زبانی و فرهنگی تاکید می‌کند.

از جمله توجهات ويژه امسال، اعلام سال ٢٠٠٨ به عنوان سال جهانی زبان‌ها بوده است. از این رو در طی فعالیت‌های فرهنگی این سال، یونسکو خواستار توجه و تاکید بر تنوع زبان ها و تلاش برای حفاظت از گونه‌های در حال نابودی آن‌ها به‌عنوان جلوه بسیار مهمی از تفاوت و گوناگونی فرهنگی شده است.

از همین رو طی سال‌ جاری چند پروژه برای تدوین فرهنگنامه‌ها و یا مطالعه در مورد زبان‌هایی که خطر فراموشی یا نابودی آن‌ها وجود دارد با همکاری یونسکو در حال انجام است. از میان این پروژه‌ها، دو کار مطالعاتی و میدانی نیز به دو زبان از شاخه زبان‌های ایرانی اختصاص یافته است.

درمیان فرهنگ‌نامه‌های در حال تدوین می توان به پروژه فرهنگ بختیاری نیز اشاره کرد. سازمان یونسکو این زبان را جزو زبان‌های در خطر توصیف کرده است و از این رو برای حفاظت از آن پروژه‌ای تحقیقاتی به سرپرستی محسن فارسانی، با هدف مستند کردن و ثبت زبان بختیاری و با تاکید بر لهجه لری آن در حال انجام است.

بنابر اعلام سازمان یونسکو، تاکنون در مطالعات ایرانی به مطالعه بختیاری و فرهنگ آن توجه اندکی شده است. از این رو این پروژه قصد دارد با جمع آوری اسناد به صورت ویدویی و یا صوتی بخش مهمی از زبان این قوم را مستند کند.

اعلامیه یونسکو در حمایت از تنوع فرهنگی

از دیگر پروژه‌های حفاظت از زبان‌ها در سال ٢٠٠٨ می‌توان به پروژه مطالعه زبان کردی هورامی (Hawrami Kurdish) نیز اشاره کرد. کردی هورامی یکی از گویش‌های زبان کردی است و در مناطقی از کردستان ایران و عراق بدان تکلم می شود.

سازمان یونسکواین زبان را نیز جزو زبان‌های در خطر اعلام کرده و از این رو پروژه جامعی برای مطالعه این زبان در سال ٢٠٠٨ تعریف شده است. هدف این پروژه شناسایی خصوصیات زبان کردی هورامی معاصر است که بنابر اعلام یونسکو پژوهش مستقلی در مورد آن صورت نگرفته است. از جمله کارهایی که ذیل این پروژه پژوهشی صورت گرفته بررسی دستور زبان کردی هورامی است.

از دیگر اقداماتی که سازمان یونسکو در سال جاری میلادی حمایت از آنها را بر عهده دارد تدوین اطلس جهانی زبان‌های در حال نابودی است. این پروژه که ویرایش سوم اطلسی است که سازمان یونسکو پیش از این در سالهای ١٩٩١ و سپس ٢٠٠١ میلادی منتشر کرده بود، آمار و اطلاعات و همچنین پراکندگی جغرافیایی زبان‌هایی را که با خطر فراموشی رو به رو هستند به روز می کند.

یونسکو امسال پروژه‌ای برای مطالعه گویش کردی هورامی داشته است

آمارها در حال حاضر تعداد زبان های موجود را چیزی در حدود ٧٠٠٠ زبان برآورد می‌کند که از این میان در حدود نیمی از آن‌ها با خطر فراموشی یا خاموشی رو به هستند. به‌عبارت دیگر در هر دوهفته احتمال خاموشی یکی از این زبان‌ها وجود دارد.

خاموشی یا نابودی زبان‌ها در اثر عوامل مختلفی از جمله از میان رفتن آخرین گویشوران آن‌ها و یا جذب و حل شدنشان در زبان‌های دیگر به وقوع می پیوندد. آخرین ویرایش اطلس زبان‌های در خطر یونسکو از اواسط سال جاری بر روی شبکه جهانی اینترنت نیز قابل دسترس خواهد بود.

معاهده حفاظت از تنوع و گوناگونی فرهنگی، از دولت‌ها می‌خواهد با عمل به توصیه‌های این معاهده در راه حفظ و ترویج این تفاوت‌ها و گوناگونی‌ها تمام تلاش خود را به کار گیرند. اما بررسی این نکته که کشورهای مختلف جهان و دولت‌های آن‌ها تا چه حد خود را ملزم به حفظ و تقویت تنوع فرهنگی در چارچوب مرزهای خود و یا تعامل مثبت با گوناگونی های فرهنگی در خارج از مرزها کرده‌اند، بحثی است گسترده که همواره با پرسش‌های فراوانی از سوی منتقدان مستقل روبه‌رو بوده است.

برای مطالعه بیشتر:

UNESCO universal declaration on cultural diversity

UNESCO Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions, Paris, 20 October 2005

A Dictionary of the Bakthiari Language of Iran

A Comprehensive study of Hawrami Kurdish